[Dr Marzena Stempień-Sałek]
REZERWATY PRZYRODY NIEOŻYWIONEJ W OKOLICACH CHĘCIN
Na starym szlaku handlowym z Kielc do Krakowa, między pasmem Chęcińskim a Zelejowskim leżą Chęciny. Pierwsze wzmianki o tej miejscowości pochodzą z XIII w. Okres świetności miasta przypadał na XV i XVI w., kiedy w okolicy eksploatowano cenione wówczas kruszce ołowiu, srebra i miedzi oraz wydobywano kamień budowlany na potrzeby miasta. Jednak nazwa Chęciny kojarzy się nam nie tylko z miastem, ale chyba przede wszystkim z górującym nad nim zamkiem zbudowanym na stromej, wapiennej i skalistej Górze Zamkowej. I to właśnie w rejonie tej niezwykłej góry powstały dwa częściowe rezerwaty przyrody nieożywionej: Góra Zamkowa i Góra Rzepka. Trzeci "Zelejowa" oddalony jest od Chęcin ledwie kilka kilometrów.
GÓRA ZAMKOWA
Pierwszy z nich, stary kamieniołom na zachodnim zboczu Góry Zamkowej zarósł już prawie całkowicie. To prawdopodobnie stąd pochodził materiał do budowy niektórych fragmentów zamku; eksploatowano tu również wapień w czasie drugiej wojny światowej.
Kamieniołom znajduje się w pobliżu znakowanej trasy na szczyt (356m n.p.m.), ponad nim widoczna jest brama wejściowa do zamku. W ścianie kamieniołomu odsłaniają się prawie pionowo stojące warstwy szarego wapienia pochodzącego z dewonu, czyli sprzed około 370 mln lat. W pierwszej chwili wydaje się, że skały są nieme. Przy uważnej jednak obserwacji ich powierzchni zauważamy wyraźne, organiczne szczątki popularnie zwane "skamieniałymi muszlami". Są to muszle różnego rodzaju ramienionogów (np. atrypy), ślimaków, skamieniałości gąbek kolonijnych (amfipory i stromatopory), oraz trochity liliowców (czyli fragmenty ich łodygi) - zwierząt należących do grupy szkarłupni, ale swym wyglądem przypominających tulipany. Wszystkie te skamieniałości datują "podzamkowe wapienie" na górny dewon.
Skamieniałe stwory
Ramienionogi są grupą zwierząt bezkręgowych, zamieszkującą dna dawnych mórz. Swą budową trochę przypominają małże. Ich ciało składa się z części miękkiej otoczonej dwiema skorupkami: brzuszną i grzbietową oraz z mocnej nogi, za pomocą której przytwierdzały się do podłoża. Ramię pomocne było w zdobywaniu pokarmu. Do obecnych czasów przetrwało niewiele gatunków ramienionogów - w przeszłości geologicznej bywały jednak bardzo liczne. W stanie kopalnym zachowuje się tylko muszla, lub częściej - jej odcisk w skale.
Ślimaki należą do typu mięczaków. Zbudowane są z miękkiego ciała (głowa, noga worek trzewiowy i płaszcz) i muszli. Podobnie jak u innych skamieniałych zwierząt, w stanie kopalnym zachowuje się tylko muszla, lub jej odcisk w skale.
Liliowce to gromada zwierząt z typu szkarłupni, morskich bezkręgowców o pięcioosiowej budowie ciała. Mają dobrze rozwinięty wapienny szkielet złożony z licznych płytek. Prowadzą osiadły tryb życia - są przytwierdzone do podłoża tzw. łodygą, do której przymocowany jest kielich. Łodyga, sięgająca najczęściej kilku metrów długości, zbudowana jest z licznych członów, które po obumarciu zwierzaka najczęściej rozsypują się w drobne pierścienie - trochity. Małe człony łodyg spotykane są w skałach często, znacznie trudniej natrafić na kielich. Liliowce osiągnęły największy rozwój w paleozoiku. Zasiedlały wówczas środowiska płytkowodne tworząc duże i gęste skupiska przypominające podwodne łąki.
Zniszczona antyklina
Prócz skamieniałości stary kamieniołom znany jest także z nietypowego ułożenia skał - warstwy stoją tu prawie pionowo. By zrozumieć przyczynę takiego sposobu ich zachowania najlepiej jest wejść na zamek. Z północnych murów zamkowych rozciąga się piękna panorama Gór Świętokrzyskich z Doliną Chęcińską i Górą Zelejową na pierwszym planie. Okazuje się, że Góra Zelejowa wraz z Zamkową tworzą dwa przeciwległe skrzydła antykliny chęcińskiej (patrz rysunek), formy powstałej w czasie fałdowania się warstw skalnych obecnych Gór Świętokrzyskich.
Antyklina, to geologicznie wypukła część fałdu. W środkowej części starej, ściętej przez erozję antykliny odsłaniają się zawsze skały starsze niż te, które budują jej skrzydła.
Podobnie dzieje się z antykliną chęcińską. Centralną jej część budują skały kambryjskie - pofałdowane miękkie łupki i cienkoławicowe piaskowce, które miejscami odsłaniają się w Dolinie Chęcińskiej. Zewnętrzne części, czyli skrzydła antykliny zbudowane są z twardszych dewońskich dolomitów i wapieni. Są znacznie wychylone, miejscami prawie do pionu. Pierwotnie skały dewońskie tworzyły łuk zaznaczony na rysunku linią przerywaną. Działanie erozji usunęło najpierw najwyższą część fałdu, później sięgnęło miękkich łupków, w których w rezultacie utworzyła się rozległa, prawie płaska dolina.
Kolejną osobliwość Góry Zamkowej stanowi jej kształt. Wznosząc się jako fragment południowego skrzydła antykliny chęcińskiej, jest wyraźnie niesymetryczna - zbocza południowe są dużo bardziej strome niż północne. Wpływ na tę asymetrię miała różnica odporności skał budujących górę. Zbocza południowe zbudowane są z bardzo twardych, odpornych na wietrzenie wapieni z rogowcami. W zboczach północnych występują kruche, silnie spękane dolomity. Asymetrię Góra Zamkowa zawdzięcza także uskokowi przebiegającemu wzdłuż południowego zbocza oraz stromemu nachyleniu warstw w kierunku południowym. Po południowej stronie wietrzenie "atakuje" skałę po twardej powierzchni ławic (zbocze konsekwentne), po północnej stronie - po spękanej płaszczyźnie prostopadłej do ich przebiegu (zbocze obsekwentne, patrz rysunek z zamkiem), co daje mniejszą odporność na działanie takich czynników jak zmiany temperatury i działanie wody.
GÓRA ZELEJOWA
Góra ta (372 m n.p.m) stanowi fragment północnego skrzydła antykliny chęcińskiej; jest jakby symetrycznym odpowiednikiem Góry Zamkowej, choć na Zelejowej nie zachowały się wapienie z rogowcami. W 1954 r na szczycie i zboczach utworzono częściowy rezerwat przyrody nieożywionej obejmujący wzgórze wraz z ostrą wapienną granią. Znajdują się tu, najlepiej zachowane w Górach Świętokrzyskich, widoczne na dużym obszarze różnorodne formy współczesnej powierzchniowej rzeźby krasowej (żłobki, żebra, rozmycia), oraz formy krasu kopalnego (całkiem spore leje wypełnione terra rosa).
Przyglądając się powierzchni skał w wielu miejscach można zauważyć skupiska skamieniałości podobnych trochę do tych z Góry Zamkowej. Głównie są to głównie trochity liliowców, spotkać tu też można kolonijne koralowce.
Marmur chęciński
Warto również zwrócić uwagę na liczne żyły kalcytowe kolorowo zabarwione związkami żelaza i manganu. Całkiem dorodne kryształy kalcytu mają zabarwienie od białego przez białozielony, zielonoszary i białoróżowy do ciemnoczerwonego. Noszą nazwę różanka zelejowska. Różankę eksploatowano z niewielkimi przerwami począwszy od XV w. Wyrobiska zamknięto w momencie utworzenia rezerwatu. Największą żyłę kalcytu, o szerokości około 10 m, a właściwie już tylko pozostałości po niej, podziwiać można w wyrobisku zwanym "Szczerba". To charakterystyczne miejsce widoczne jest z daleka - w poprzek przecina grań Zelejowej dając prześwit - szczerbę na następne w kierunku północnym pasma Gór Świętokrzyskich.
Żyły na Zelejowej można znaleźć właściwie w każdym fragmencie skalnym. Występują w kilku generacjach i mają różną szerokość. Te najmniejsze można obserwować tylko pod mikroskopem. Powstały na skutek krążenia wód w spękaniach skały. Gorące wody wędrujące ku górze z głębi ziemi (procesy hydrotermalne) rozpuszczały stopniowo węglan wapnia znajdujący się w głębszych warstwach. Następnie, podczas przedostawania się ku górze i jednoczesnego ochładzania z roztworu, wytrącał się kalcyt. W większych szczelinach powstawały pięknie wykształcone, duże kryształy i całe ich skupiska - szczotki kalcytowe. Krystalizacja kalcytu w szczelinach nastąpiła w permie i triasie, czyli około 240 -250 mln lat temu.
Wapień poprzecinany kolorowymi żyłami kalcytu nosi nazwę marmuru chęcińskiego, choć w sensie geologicznym marmurem nie jest. Po wypolerowaniu kolorowy i błyszczący ma piękna powierzchnię - znalazł zastosowanie jako wykładzina wewnątrz budynków. Na zewnątrz, pod wpływem czynników atmosferycznych ulega zbyt szybkiej erozji.
Południowe, nasłonecznione zbocza Zelejowej porośnięte są wapieniolubną (np. rojnik) i sucholubną (np. kocanki) roślinnością. Rosną tu także inne ciekawe rośliny Np. wisienka karłowata i sasanka łąkowa.
Obydwie góry, Zamkową i Zelejową łączy czerwony szlak przecinający w poprzek antyklinę chęcińską. Przejście nim zabiera niecałą godzinę.
GÓRA RZEPKA
Góra ta o wysokości 357 m n.p.m. znajduje się na zachód od Góry Zamkowej; jest od niej oddzielona przełęczą, którą prowadzi droga z Chęcin do Jędrzejowa. Podobnie jak Zamkowa zbudowana jest z wapieni i dolomitów dewońskich, które eksploatowane były w dużym kamieniołomie na południowym zboczu ( dawny kamieniołom Korzecko). Obecnie wielkie urwisko jest często wykorzystywane przez lotniarzy i spadochroniarzy. W 1981 r. powstał tu rezerwat geologiczny „Góra Rzepka”. Ochronie prawnej podlegają skały ilustrujące zjawiska tektoniczne, krasowe i mineralizacji. W wapieniach i dolomitach, podobnie jak na Zelejowej występują żyłki kalcytów oraz dodatkowo żyły rudy ołowiu (galeny) i barytu. Przez dziesiątki lat powstawały tu zagłębienia i wyrobiska, w których eksploatowano galenę. Przy dawnych szybach jeszcze czasami można zobaczyć jej okruchy.
Można tu również znaleźć ciekawe dewońskie skamieniałości – głównie stromatopory. Były to wymarłe zwierzęta przez wielu badaczy zaliczane do gromady gąbek koralowych (sklerogabki). Były organizmami morskimi, kolonijnymi, tworzącymi szkielety o rozmaitych, najczęściej bulastych kształtach. W dewonie miały znaczenie skałotwórcze, a ich nagromadzenia przyczyniły się do powstania wapieni stromatoporowych, między innymi takich jak te, które z Góry Rzepka.
Na ciepłym podłożu wapiennym rozwinął się zespół roślinności kserotermicznej, czyli ciepłolubnej, m.in. dziewięćsiły bezłodygowy i popłocholistny.