[dr Marzena Stempień-Sałek]
ŁYSOGÓRY i siedlisko czarownic
Góry Świętokrzyskie, należące do najstarszych polskich gór, wyróżniają się spośród innych ogromną różnorodnością geologiczną. Niezwykłe jest tu także bogactwo rzeźby krajobrazu, bogactwo florystyczne, klimatyczne, archeologiczne, historyczne i etnograficzne. Warto zauważyć, że na tym stosunkowo niewielkim obszarze występują niemal wszystkie skały ery paleozoicznej, mezozoicznej i kenozoicznej. Nic więc dziwnego, że powstało tu wiele rezerwatów i stanowisk geologicznych, liczne są także pomniki przyrody nieożywionej.
Góry Świętokrzyskie tworzą rozległą, choć niezbyt wysoką grupę górską, składającą się z wielu równoległych pasm górskich. Ich długość mierzona zgodnie z rozciągłością, czyli w kierunku zbliżonym do równoleżnikowego, wynosi ok. 120 km, a szerokość osiąga ponad 70 km. Wzniesienia (poza pasmem głównym) osiągają na ogół wysokość od 300 do 400 m n.p.m. Najdłuższe pasmo, zwane przez geologów pasmem głównym, jest podzielone przełomowymi dolinami potoków na mniejsze części. Najwyższa z tych części nosząca nazwę Łysogóry, liczy sobie ok. 25 km długości i obejmuje najbardziej znane i najwyższe szczyty świętokrzyskie – Łysicę (612 m n.p.m) i Święty Krzyż (595 m n.p.m) zwany również Łysą Górą lub Łyścem. Jest to jedno z nielicznych w Górach Świętokrzyskich pasm, których wysokość względem otaczających je dolin jest większa niż 300 m. Rozpoczyna się na północnym zachodzie od przełomu rzeki Lubrzanki, a kończy się na południowym wschodzie w okolicach Nowej Słupi.
Wspaniałą i dziką przyrodę Łysogór chroni Świętokrzyski Park Narodowy, który powstał tu w 1950 r, choć najcenniejsze fragmenty pasma zostały objęte nadzorem jako „teren prawem chroniony” już w 1924 roku. Dziś powierzchnia Parku wynosi 7626,45 ha.
Wielki zrąb
Pierwsza z geologicznych osobliwości tego regionu wynika z faktu, że G. Świętokrzyskie należą do gór zrębowych – są ograniczone uskokami, wzdłuż których zostały podniesione w stosunku do otaczającego je terenu (Ryc. 1). Wydźwignięcie zachodziło dwukrotnie: po raz pierwszy pod koniec kredy (około 65 mln lat temu), w czasie fazy górotwórczej zwanej alpejską, po raz drugi w neogenie, czyli ok. 20 mln lat temu. W czasie pierwszego wydźwignięcia powstał sam zrąb świętokrzyski ograniczony uskokami o przebiegu północny zachód - południowy wschód. W czasie drugiego impulsu wydźwignięcie nastąpiło wraz z wyżynami Śląsko – Krakowską i Lubelską.
Dzięki temu wydźwignięciu i następującej po nim intensywnej erozji, stare, paleozoiczne struktury skalne podłoża, skały powstałe w okresie od ok. 500 do 250 mln lat temu, mogą być dzisiaj obserwowane na powierzchni. W wielu z nich zachowały się liczne, ciekawe skamieniałości roślinne i zwierzęce łatwo dostępne dla zwiedzających i kolekcjonerów.
Góry Świętokrzyskie, podobnie jak inne góry zrębowe Europy (np. Sudety, Góry Harz, czy Szwarzwald), są częścią wielkiego, paleozoicznego łańcucha górskiego, który powstał w karbonie (ok. 300 mln lat temu) na rozległych obszarach dzisiejszej Europy Zachodniej i Środkowej. Łańcuch ten przez miliony lat uległ najpierw erozji i zniszczeniu, później, został przykryty grubą warstwą młodszych skał i czekał na lepsze czasy. Czekał tak ukryty przez jakieś 200 mln lat, i gdyby alpejskie wypiętrzenia jego niewielkich fragmentów, czekałby dalej, a my nic nie słyszelibyśmy dzisiaj o Górach Świętokrzyskich.
GołoborzaRównie ważną, chyba najbardziej znaną osobliwością geologiczną Łysogór są podszczytowe rumowiska skalne, zwane gołoborzami. Powstały one w czasie czwartorzędowych zlodowaceń, w chłodnym klimacie plejstocenu, wskutek rozpadu starych kambryjskich piaskowców kwarcytycznych, budujących wysoką niegdyś grań świętokrzyską. Przypuszcza się, że kiedy lądolód skandynawski pokrył prawie całą Polskę, świętokrzyskie szczyty wynurzały się ponad jego powierzchnię tworząc tzw. nunataki. To właśnie one podlegały najintensywniejszym procesom niszczącym, spotęgowanym dodatkowo przez prawie całkowity brak szaty roślinnej.
Zmiany temperatury w plejstocenie oscylowały wokół 0°C, powodując wielokrotne zamrażanie i rozmrażanie wody wnikającej w drobne spękania i szczeliny w warstwach kwarcytów. Lód zwiększając swoją objętość powodował stopniowe rozszerzanie szczelin i w końcu rozpad skały na bloki. Po ustąpieniu lądolodu na gołoborza zaczęła stopniowo wkraczać roślinność. Za mchem i porostami, które gromadzą wilgoć i zapoczątkowują proces powstawania gleby, na rumowisko skalne wkraczały kolejno paprocie, krzewy jagodowe, jarzębiny, leśne maliny a następnie świerki i jodły. Proces ten trwa do dziś, a powierzchnia gołoborzy z roku na rok nieznacznie maleje. Nazwa łysogórskiego pasma pochodzi właśnie od widocznych z daleka wśród świętokrzyskiej kniei gołoborzy – niepokrytych lasem, łysych, skalnych połaci. Również termin gołoborze jest określeniem regionalnym i oznacza miejsce "gołe", bez "boru". W terminologii geomorfologicznej synonimem gołoborza jest rumowisko skalne.
Gołoborza rozciągają się po południowej i północnej stronie zboczy Łysogór. Najbardziej znane jest gołoborze noszące imię Romana Kobendzy, pierwszego botanika, który opisał roślinność świętokrzyskich rumowisk skalnych. Prowadzi do niego oznakowana ścieżka dydaktyczna, odchodząca nieco poniżej szczytu Świętego Krzyża, na północ od szosy do klasztoru. Niedawno, dla uczczenia 55-lecia istnienia Świętokrzyskiego Parku Narodowego zbudowano tu specjalny taras widokowy. Jest on tak skonstruowany (ażurowy metal i siatki), by jak najmniej wpływać na środowisko miejscowej szaty roślinnej, a jednocześnie umożliwić turystom obejrzenie gołoborza. Wejście na gołoborze jest płatne.
Drugie z najczęściej odwiedzanych gołoborzy znajduje się na północnym zboczu Łysicy. Tworzą je bloki o większych rozmiarach niż te ze Świętego Krzyża. Proces rozpadu skały dobrze jest widoczny na przykładzie tak zwanej Skałki Agaty (inaczej Zamczysko). Górna część kwarcytowej skałki jest stosunkowo mało zwietrzała – widać na niej tylko sieć drobnych spękań. W dolnej części natomiast, ławice kwarcytów wyraźnie rozpadają się na bloki. Na takie „rozpadanie się” od dołu Skałki Agaty ma wpływ obecność wkładek ilastych łupków zalegających w najniższej partii skałki. Podłoże łupkowe zatrzymuje wilgoć i wody opadowe, a to przy zmianach temperatury powoduje szybsze rozszerzanie szczelin w skałach leżących bezpośrednio nad łupkami. Górna część kwarcytów budujących skałkę, mniej zawilgocona, byłą narażona na ten proces w znacznie mniejszym stopniu. Tak więc im bliżej „mokrych” łupków, szybciej postępuje rozpad skały.
Roślinność Gór ŚwiętokrzyskichPuszcza Świętokrzyska porastająca obecnie tylko wyższe partie gór, zwana przez Zeromskiego puszcza Jodłową, obejmuje cenny, odmienny niż w innych regionach kraju drzewostan. Aż 63% tego drzewostanu ma pochodzenie naturalne, bez ingerencji człowieka. W jego skład wchodzą jodły, buki, świerki, a nawet cisy oraz bogate zbiorowisko mchów i porostów. Naturalny zespół tych ostatnich zachował się głównie na płytkich, kamienistych glebach i rumowiskach skalnych –gołoborzach.
Dla wyższych pasm Gór Świętokrzyskich charakterystyczne jest rozmieszczenie roślinności, uzależnione od wysokości nad poziomem morza i nasłonecznienia zboczy górskich.
Czarownice
Około X w., w okresie wczesnego średniowiecza, Łysa Góra stanowiła prawdopodobnie ośrodek kultu pogańskiego. Jego pozostałością jest kamienny wał kultowy, otaczający szczyt Świętego Krzyża. Zbudowano go z dwóch części, mających kształt podków. Łączna długość wałów wynosi ok. 1,5 km, a wysokość dochodzi do 2 m. Usypane zostały z występujących tu licznie bloków kwarcytu. Wejście na teren zamknięty wałem, znajduje się w pobliżu wierzchołka, przy Królewskiej Drodze z Nowej Słupi do klasztoru. Prace nad budową wału przerwano najprawdopodobniej po przyjęciu chrześcijaństwa.
Do dziś istnieją legendy o odbywających się na szczycie góry sabatach czarownic. Zgodnie z tymi legendami czarownice z różnych, nawet odległych stron Polski, przybywają tu na spotkanie na miotłach. Również powstanie gołoborzy bywa przypisywane czarownicom, diabelskim pomocnikom i ich tajemnym mocom.
Postać czarownicy zręcznie usadowionej na tym środku lokomocji jest maskotką Gór Świętokrzyskich. W niektórych miejscowościach co odważniejsze czarownice wychodzą nawet z podziemia, by wstąpić do Klubu Czarujących Czarownic.