[dr Marzena Stempień-Sałek]
PASMO JELENIOWSKIE - ŻYWE REZERWATY PRZYRODY NIEOŻYWIONEJ
Góry Świętokrzyskie, należące do najstarszych polskich gór, wyróżniają się spośród innych ogromną różnorodnością geologiczną, niezwykłym bogactwem przyrody, kultury i historii.
W ich skład wchodzi kilkanaście położonych równoleżnikowo pasm. Główną oś gór stanowi ciąg pasm o długości ok. 70 km, rozpoczynający się w okolicach na zachodzie i kończący w rejonie Opatowa na wschodzie. Pasmo Jeleniewskie, drugie co do wielkości po paśmie głównym stanowi tę najbardziej wschodnią część głównej osi Gór Świętokrzyskich. Zbudowane jest z kambryjskich piaskowców kwarcytowych liczących sobie blisko 500 mln lat.
Jeleniowski Park Krajobrazowy
Ze względu na swoje wartości krajobrazowe, geologiczne i florystyczne (pierwotny las jodłowo-bukowy), pasmo Jeleniewskie wraz z otaczającym je obszarem podgórskim znalazło się w obrębie Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego. Park ten, o powierzchni 4.295 ha jest jednym z najmniejszych, ale zarazem najciekawszych polskich parków krajobrazowych.
I choć najwyższe wzniesienia – Szczytniak (554 m n.p.m.) i Góra Jeleniowska (533 m n.p.m.) - nie sięgają nawet 600 m n.p.m., a doliny rzek Dobruchny i Pokrzywianki są dość płaskie, szerokie i pozbawione progów, nie mówiąc już o wodospadach, Park ma zdecydowanie górski charakter. Charakter ten potwierdzają rozległe widoki z partii szczytowych, strome zbocza, a przede wszystkim charakterystyczne dla Gór Świętokrzyskich, liczne rumowiska piaskowców kwarcytowych zwane gołoborzami.
Gołoborza, znacznie już zarośnięte, chronione są w trzech rezerwatach przyrody nieożywionej o ochronie częściowej: "Szczytniak", "Małe Gołoborze" i "Góra Jeleniowska" (powstawanie gołoborzy świętokrzyskich opisane jest w tekście zatytułowanym Łysogóry).
Piaskowce kwarcytyczne (zwane czasem kwarcytami świętokrzyskimi) i przewarstwiające je łupki powstały w górnym kambrze, w morzu kambryjskim, czyli około 480 mln lat temu. Zachowane miejscami w skałach struktury sedymentacyjne (np. hieroglify, czyli skamieniałe ślady widoczne na powierzchniach ławic) wskazują, że osadziły się one w płytkim zbiorniku morskim. Obserwując rumowiska skalne można czasem zauważyć wyraźne, „skamieniałe” zmarszczki prądowe i małe wypukłości tworzące się podczas wydobywania się z osadu pęcherzyków powietrza. Wszystkie te struktury mogły powstać tylko w strefie brzegowej basenu sedymentacyjnego, na piaszczystej plaży, a następnie utrwaliły się w skale przysypane warstwą drobnego materiału ilastego.
Uważa się, że sedymentacja kambryjska trwała około 50 mln lat, a osady, które wtedy powstały osiągnęły znaczną miąższość, bo około 2000 – 3000 m. W odsłonięciach skały kambryjskie mają barwy od ciemnobrunatnych i szarozielonych do jasnoszarych, w przełamie widać cukrowy połysk. Niektóre fragmenty jasnej skały mają tylko brązową „polewę” występującą na powierzchni skały. Zjawisko to spowodowane jest osadzeniem się tlenków żelaza wytrąconych z roztworów krążących w skalnych szczelinach już wiele milionów lat po ich powstaniu.
Dalsze koleje geologicznego losu Pasma Jeleniowskiego były różnorodne i bardzo skomplikowane. Po ustąpieniu morza kambryjskiego pojawiło się tu morze ordowickie i sylurskie, później następowały liczne ruchy tektoniczne i wypiętrzenia, kolejne głębokie morza i płycizny, aż wreszcie już w czasie orogenezy alpejskiej, około 20 mln lat temu, zrąb świętokrzyski zaczął się podnosić – Góry Świętokrzyskie są ograniczone uskokami, wzdłuż których zostały wydźwignięte w stosunku do otaczającego je terenu. Dzięki temu wydźwignięciu i następującej po nim silnej erozji, stare, paleozoiczne struktury skalne podłoża mogą być dzisiaj obserwowane na powierzchni ziemi. Dzięki tym ruchom i szalejącej po nich intensywnej erozji wędrujemy dziś po starych paleozoicznych skałach.ócz górskiej morfologii krajobraz parku kształtują lasy, w niewielkim stopniu zróżnicowane siedliskowo (4 typy siedliskowe). Dominują w nich siedliska lasu górskiego i lasu górskiego mieszanego z pięknymi zbiorowiskami jodłowo - bukowymi.
Rezerwat „Małe Gołoborze”
W całej podszczytowej partii masywu Szczytniaka, góry będącej najwyższym szczytem w Paśmie Jeleniowskim, występują warstwy skalne widoczne na powierzchni w postaci pojedynczych odłamków piaskowców kwarcytowych, lub ich niewielkich skupisk. Ich nagromadzenie - blokowisko skalne o powierzchni około 0,25 ha, tworzące małe gołoborze - znajduje na terenie rezerwatu „Małe Gołoborze”. Częściowej ochronie podlega tu zróżnicowany morfologicznie obszar z grzbietem górskim, północnymi i północno wschodnimi zboczami i doliną zanikającego okresowo potoku. W dolinie tego potoku, nieco poniżej szczytu, wyraźnie zaznaczają się małe wodospady i progi wodne o wysokości od 0,5 do 0,8 m. Dobrze widoczne są w nich ciemne wychodnie skał kambryjskich: progi i „ściany wodospadów” utworzone są z twardych piaskowców, w miejscach wypłaszczeń występują łupki przeławicające co kilkadziesiąt centymetrów grube piaskowcowe warstwy.
Niewielkie gołoborze Szczytniaka jest już prawie całkowicie opanowane przez roślinność, która wkraczała na nie stopniowo. Kilkadziesiąt tysięcy lat temu, po ustąpieniu lądolodu z terenu Gór Świętokrzyskich, powierzchnia gołoborza była wielokrotnie większa, a świeże, jasne rumowiska skalne pokrywały prawie wszystkie szczyty. Po jakimś czasie wiatr przyniósł trochę żyznego pyłu, z dolin doleciały pojedyncze liście, przemknęły zwierzęta. W dolnej partii rumowisk, na jego obrzeżeniach najpierw pojawił się mech. Za mchem i porostami, które gromadzą wilgoć i zapoczątkowują proces powstawania gleby, na rumowisko skalne wkraczały kolejno paprocie, krzewy jagodowe, jarzębiny, leśne maliny a następnie świerki i jodły. Proces ten trwa do dzisiaj, powierzchnie gołoborzy z roku na rok nieznacznie maleją, aż zarastają prawie zupełnie, jak te na Szczytniaku.
Rezerwat Szczytniak
Nazwa drugiego geologiczno-leśnego rezerwatu położonego w masywie Szczytniaka wywodzi się od nazwy samej góry – „Rezerwat Szczytniak”. Rezerwat ten położony jest również na północnym stoku i również został utworzony dla ochrony gołoborza oraz odsłonięcia górnokambryjskich piaskowców kwarcytowych z interesującymi teksturami o niewyjaśnionej genezie. Niestety także i ono stopniowo kurczy się ulegając ekspansji roślinnościporastają je kępy mchów, tworzące na obrzeżach piękne zielone kobierce oraz grupy karłowatych brzóz, jarzębin i buków. Otoczone jest starodrzewem jodłowo-bukowym o charakterze puszczańskim. Okazałe egzemplarze buka i jodły osiągają wiek ok. 150 lat. W obrębie rezerwatu wyróżniono dwa zespoły roślinne: niżej położoną buczynę karpacką z żywcem gruczołowatym, turzycą odległokłosą, czartawą pospolitą i czyśćcem leśnym oraz kwaśną buczynę z domieszką brzozy brodawkowatej, jarząba pospolitego i topoli osiki z dominującą jeżyną gruczołowatą.
Z gatunków chronionych na terenie rezerwatu odnaleziono kruszynę pospolitą i marzankę wonną, natomiast nie stwierdzono występowania gatunków podlegających ochronie całkowitej.
Rezerwat „Góra Jeleniowska”
Obejmuje swoją powierzchnią znaczną część grzbietu leżącego na zachód od szczytu Góry Jeleniowskiej. Jego zadaniem jest ochrona ostańcowych skałek i rumowisk skalnych typu gołoborzy zbudowanych, jak w całym paśmie Jeleniowskim, z piaskowców kwarcytowych. Ich wychodnie i skałki mierzące od 0,8 do 5 m wysokości są największą atrakcją rezerwatu. Na terenie rezerwatu znajdują się też naturalne zbiorowiska lasu bukowo-jodłowego. Wiek drzew szacowany jest na ok. 100 lat. Wleśnym występuje wiele gatunków objętych ochroną min.:pospolity, marzanka wonna, konwalia majowa i kopytnik pospolity.
Pasmo Jeleniowskie, to również Puszcza Jodłowa, pokrywająca niegdyś cały region świętokrzyski. Niestety jest dziś w dużym stopniu zniszczona. Dewastacja puszczy następowała stopniowo już od czasów przedhistorycznych. Główne przyczyny, poza powiększeniem się liczby ludności, to kolejno: wydobycie i wytop rud żelaza (ekspozycja dymarek, w których wytapiano rudę żelaza można oglądać w Muzeum Starożytnego Hutnictwa w Nowej Słupi), rozwój hutnictwa szkła, a następnie, od początku XX w, coraz intensywniejszy wyrąb drzew oraz budowa kolejki na północnym zboczu pasma głównego. Ostatnio niekontrolowany ekologicznie rozwój przemysłu i skupisk miejskich na terenie województwa świętokrzyskiego spowodował wzrost zanieczyszczenia powietrza, a w jego rezultacie kwaśne deszcze, skażenie gleby i wód oraz obniżenie poziomu wód gruntowych. Zjawiska te pogarszają kondycję drzew i sprzyjają jednocześnie rozwojowi szkodników atakujących osłabione rośliny. Następuje wymieranie mniej odpornych gatunków, m. in. jodły (w świetle ostatnich badań do wymierania jodły przyczynia się również, a może przede wszystkim stopniowa zmiana klimatu) i znaczne kurczenie się obszarów leśnych.
Przez teren lub obrzeża opisanych rezerwatów przechodzi czerwony szlak turystyczny im. Edmunda Massalskiego. Przejście całego pasma Jeleniowskiego wzdłuż tego dzikiego, stosunkowo mało uczęszczanego szlaku, obejrzenie zarastających, omszałych gołoborzy i okazałych buków zajmuje około 5-6 godzin.